اصفهان شهر اصفهان
اختراع خط بی‌تردید یکی از بزرگ‌ترین و مهم‌ترین اختراعاتی است که از آغاز پیدایش تاریخ بشر تاکنون به دست انسان صورت گرفته است، زیرا اگر خط بوجود نمی‌آمد و نگارش انجام نمی‌گرفت میراث و آثار علمی پیشینیان حفظ نمی‌شد و افکار و آثار گذشتگان به آیندگان منتقل نمی‌گردید و در نتیجه تمدن بشر رو به کمال نمی‌رفت
نسخ‌نویسان وثلث نویسان مشهور اصفهان
دوران حکومت صفویه در ایران و اصفهان زمان اوج شکوفایی هنر در سطوح مختلف بوده است. از جمله خوشنویسی به علت علاقه سلاطین این دوره به هنر خوشنویسی و گرامی داشتن هنرمندان آن، بسیاری از خوشنویسان مشهور از سراسر کشور راهی اصفهان شدند تا در دستگاه صفویه ارج و قربی بیابند، همانند علیرضا عباسی و عمادالحسنی و عبدالمجید درویش طالقانی و سیداحمد نیریزی و دیگران.
با کمال تأسف، حسادت، دشمنی و سعایت بعضی از خوشنویسان نزدیک شاه عباس، باعث شهادت و کشتن بزرگ‌ترین نستعلیق نویس ایران زمین که شهرت جهانی دارد گردید، ولی عاقبت شاه عباس از این عمل ناپسند خود پشیمانگردید اما پشیمانی سودی نداشت.
ثلث نویسان و نسخ نویسان معروف اصفهانی که آثار ارزنده و زیبایی از خود به یادگار گذاشته‌اند عبارت‌اند از:
محمدرضا امامی اصفهانی: او به نام امام و پیشوای زمان خود شهرت داشته و دارای عمر طولانی بوده و همزمان با شاه عباس اوّل و شاه صفی و شاه عباس دوم و شاه سلیمان زندگی می‌کرده و کتیبه‌هایی به خط ثلث و نسخ و نستعلیق در هر دوره به یادگار گذاشته است. تعداد کتیبه‌ها به خط محمدرضا امامی در بناهای تاریخی اصفهان بیست و نه عدد می‌باشد
که بین سالهای ۱۰۳۸ تا ۱۰۸۱ هجری، رقم زده است.
محمدمحسن، فرزند محمدرضا امامی: نامبرده کتیبه‌های زیادی در بناهای تاریخی اصفهان دارد. محمدمحسن امامی اگرچه نستعلیق و نسخ را خوش مینوشته اما تخصّص او در خط ثلث بوده و کتیبه‌هایی که از او بر جای مانده، بیشتر به خط ثلث نوشته شده است. او در عهد شاه سلیمان صفوی و ابتدای سلطنت شاه سلطان حسین زندگی می‌کرده است.
محمد صالح اصفهانی: از خوشنویسان ممتاز و نامدار اصفهان در دوره صفویه است. در بسیاری از بناهای تاریخی آثار قلمی زیبای او مشاهده می‌شود، مخصوصاً در قسمت فوقانی محراب مسجد شاه اصفهان کتیبه‌ای است به خط ثلث بسیار ممتاز که در پایان چنین رقم زده است: کَتَبُه محمد صالح الاصفهانی، سال ۱۰۳۸.
علی نقی امامی: او فرزند محمد حسن امامی و از خوشنویسان معروف دوره شاه سلطان حسین صفوی بوده و بسیاری از کتیبه‌های مدرسه چهارباغ و امام‌زاده اسماعیل به خط او است. علینقی امامی علاوه بر خط ثلث، در خط نسخ و نستعلیق نیز آثار ارزنده‌ای از خود باقی گذاشته است. وی عمری طولانی داشته و کتیبه‌هایی از این خانواده در شهرهای دیگر از جمله در مشهد و قم و قزوین نیز بر بناهای تاریخی به یادگار مانده است. عبدالرحیم جزایری: بیشتر کتیبه‌های زیبای مدرسه چهارباغ از آثار این خوشنویس می‌باشد که به خط ثلث عالی نوشته شده است. کتیبه‌های سردر ورودی و سردر بازار مدرسه چهارباغ هر دو به خط او است که در سال ۱۱۲۲ ه. ق و در زمان سلطنت شاه سلطان حسین صفوی نوشته شده است.
محمد هادی اصفهانی: او از نسخ نویسان معروف زمان شاه سلطان حسین صفوی بوده و در سال ۱۱۳۵ قمری در قتنه افغان در اصفهان کشته شده است. آثار زیبایی از این خوشنویس به یادگار مانده است.
آقا هاشم اصفهانی: از استادان و خوشنویسان به نام خط نسخ در اواخر دوران حکومت صفویه بوده و قرآنهای بسیاری نوشته است. مخصوصاً دو جلد قرآن بسیار نفیس به خط او در گنجینه قرآن آستان قدس رضوی در مشهد به یادگار مانده که در سالهای ۱۱۸۴ و ۱۱۸۵ قمری نوشته است. او در سراسر کشورهای اسلامی شهرت داشته و آثار بسیار زیاد و زیبایی از خود به یادگار گذاشته که همه در حد کمال نوشته شده است.
میرزا محمدبن ابوالقاسم اصفهانی: او از خوشنویسان زمان فتحعلیشاه قاجار بوده و در خط نسخ سمت استادی داشته است. وی شاعر نیز بوده و در شعر «صفایی» تخلص می‌کرده است. میرزا محمد در علم موسیقی هم دستی داشته و به شهرت رسیده است. او تا سال ۱۲۳۴ هجری حیات داشته است.
میرزا علیرضا پرتو اصفهانی: او مشهور به آقاجان و متخلّص به پرتو و از اهالی لنجان اصفهان بوده است. پرتو از نسخ نویسان معروف عهد ناصری است و بسیار شیرین و دلچسب مینوشته است. میرزا آقاجان علاوه بر خوشنویسی شاعری نکته‌دان و خوش طبع بوده و «پرتو» تخلّص می‌کرده است. وفات او را سال ۱۳۰۶ هجری نوشته‌اند.
زین العابدین اصفهانی: او در دوره ناصرالدین شاه از استادان مسلّم خط نسخ بوده است و ملقّب به «اشرف الکتّاب» گردید. زین‌العابدین در طول عمر طولانی خود شاگردان زیادی تربیت کرد و آثار ارزشمندی از خود به یادگار گذاشت. از معروف‌ترین شاگردان او سید محمد بقاء و محمد علی، شهرت بیشتری دارند. «اشرف الکتّاب» در سال ۱۳۰۰ هجری در سن یکصد و ده سالگی در اصفهان درگذشت، «سرگشته»، شاعر اصفهانی درباره اوگفته است:
به پیش خط خوش نغز اشرف الکتّاب ز خط سبز نکویان همه دهان بستند
غلامعلی اصفهانی: او فرزند آقا محمدرحیم اصفهانی و ساکن محلّه مسجد جامع اصفهان بوده است. وی از خوشنویسان مشهور خط نسخ و از دوستان اشرف الکتّاب بوده است. غلامعلی به تندنویسی شهرت داشته و در زمان فتحعلیشاه قاجار زندگی می‌کرده و به روایتی هیجده قرآن نفیس نوشته است. تاریخ درگذشت او را سال ۱۳۲۹ هجری نوشته‌اند.
میرزا محمدعلی اصفهانی: از شاگردان بنام اشرف الکتّاب و از خوشنویسان مشهور اواخر صفویه بوده است. میرزا محمدعلی جد اعلای خانواده قدسی اصفهانی است و در خط نسخ و رقاع سمت ساتادی داشته است. قرآن مشهوری را که او به نام حسنعلی‌خان، منشی ظل‌السلطان به خط نسخ و رقاع نوشته از نفیس‌ترین قرآنهای زمان قاجاریه است.
استادان خط نستعلیق در اصفهان
خط نستعلیق یکی از زیبا‌ترین و دلنشین‌ترین انواع خط است که به خط ایرانی و فارسی هم شهرت دارد. این نوع خط چون انحنا ندارد و کج و معوج نوشته نمی‌شود، عیوب آن زود آشکار می‌گردد. هنرمند خوشنویس خط نستعلیق باید از قدرت و توانایی و مهارت بسیاری برخوردار باشد تا بتواند در زمره خوشنویسان به حساب آید و چنانچه به سمت استادی رسید مقام و منزلت والایی دارد که به نظر نگارنده، مهم‌تر از مقام استادی در سایر خط‌ها می‌باشد. همان طوری که خطوط نستعلیق می‌رعماد حسنی حدود چهار صدر سال است چون خورشیدی تابناک در جهان هنر خوشنویسی می‌درخشد و کسی را مقابله با او می‌سر نبوده است اما خوشنویسان معروف خطهای دیگر به این پایه شهرت نرسیده‌اند. اینک برخی از خوشنویسان نستعلیق اصفهان را معرفی می‌نماییم:
باباشاه اصفهانی: از معروف‌ترین خوشنویسان زمان خود بوده و تا آن زمان کسی به درجه او نرسیده است. لطافت خطش را در درجه اعجاز و حسن خطش را خداداد دانسته‌اند. صاحب تاریخ عالم آرای عباسی او را از بزرگ‌ترین استادان نستعلیق زمان شاه طهماسب صفوی دانسته است. باباشاه شعر هم می‌گفته و «حالی» تخلص می‌کرده، این سه بیت از اوست:
از واضع خط نسخ تعلیـق بشنو سخنی زروی تحقیـق
بالای الف سـه نقطـه بایـد امــا بــه همان قلم که آیــد
یک نقطه بس است گردن با شش نقطــه درازی تن بــا
از وقایع جالب توجه اینکه رساله منثور «آداب المشق» باباشاه اصفهانی را قطعه فروش بی‌انصافی به عنوان رساله می‌رعماد تغییر نام داده تا به مبلغ بیشتری بفروشد و این رساله را به نام می‌رعماد فروخته است. پس از چندی محققان و خط‌شناسان و کاغذ‌شناسان حقیقت را تشخیص دادند و مشکل مرتفع گردید. خطهایی که از باباشاه به یادگار مانده همگی در نهایت قدرت و ملاحت و شیوایی است و کمتر کسی تا کنون در خوشنویسی به او ترجیح داده شده است. باباشاه در مسافرتی که به عراق کرد در سال ۹۹۶ هـ. ق در بغداد درگذشت و همانجا دفن گردید. این بیت زیبا از او است:
ز هر جا بگذرد تابوت من فریاد برخیزد که آه این مرده سنگین می‌رود پرآرزو دارد
عبدالجبّار اصفهانی: او از شاگردان طراز اوّل می‌رعماد و از استادان برجسته خط نستعلیق در قرن یازدهم است. آنچه او از قطعات می‌رعماد تقلید کرده و به خوبی از عهده برآمده است. عبدالجبّار آثار خطی زیادی دارد. وفات او در سال ۱۰۶۵ هـ. ق اتفاق افتاد.
نورای اصفهانی: او فرزند قاضی غلامعلی (قاضی اصفهان) است و از شاگردان معروف می‌رعماد به شمار می‌اید. به طوری که می‌رعماد خط او را به خط «رشیدا» ترجیح می‌داده و به امر شاه عباس شاهنامه زیبایی نوشت اما آخر کار از اعمال ناپسند شاه عباس نسبت به خود رنجید و راهی هندوستان شد و به سال ۱۰۷۰ هـ. ق در آنجا وفات یافت.
می‌ریحیی اصفهانی: او برادر زن و شاگرد می‌رعماد بوده و با وجود این از شیوه «می‌رعلی» پیروی می‌کرده و اقلام ششگانه را از خفی تا جلی خوش مینوشته است. شاه عباس به او لقب می‌رثانی داده بود. وفاتش را به سال ۱۰۵۰ هـ. ق ضبط کرده‌اند. در مجموعه آقای عباس غازی که از خوشنویسان و موسیقی‌دانان و مشوّق هنرمندان اصفهان می‌باشند، قطعه نستعلیقی از او وجود دارد.
ابوتراب اصفهانی: او سال‌ها در خدمت می‌رعماد تعلیم می‌گرفت و از مقامات معنوی می‌رعماد بهره‌مند شده بود. پس از قتل می‌رعماد جانشین او شد و در اندک مدتی شاگردان زیادی تربیت کرد. سال وفات او را ۱۰۷۲ هـ. ق نوشته‌اند. مدفن او در مسجد لنبان اصفهان است.
محمدصالح اصفهانی: محمد صالح فرزند ابوتراب از استادان و خوشنویسان مشهور خط نستعلیق و پیرو شیوه می‌رعماد بوده است. بسیاری از کتیبه‌های بناهای تاریخی اصفهان در اواخر دوران صفویه از جمله کتیبه بالای ایوان چهلستون و کتیبه‌های متعدد دیگر به خط اوست. محمدصالح شاعر نیز بوده و این بیت پرمعنا از اوست:
چه شد حق سعی و کجا شد سپاس چرا خلق گشتند حق ناسپاس
محمدباقر سمسوری: محمدباقر اصفهانی اهل بلوک جی و از اعاظم نستعلیق‌نویسان اصفهان بوده و در عهد فتحعلیشاه و محمدشاه قاجار می‌زیسته است. او از شاگردان مکتب می‌رعماد بوده و کمتر کسی به خوبی او خطهای می‌رعماد را تقلید می‌کرده است. محمدباقر تا سال ۱۲۶۲ هـ. ق که تاریخ وفات عیال فتحعلیشاه است زنده بود زیرا سنگ قبر او را که مانند گوهری تابناک در تخت فولاد اصفهان می‌درخشد با خط خوش نستعلیق نوشته است.
میرزا غلامرضا اصفهانی: او از معروف‌ترین خوشنویسان قرن اخیر بوده و در خوشنویسی شهرت بسزایی داشته است. محمدشاه قاجار او را به استادی فرزند خود گماشت. میرزا غلامرضا استاد مسّلم خط نستعلیق بوده و از «ششدانگ» تا «کتابت»، «خفی» و «غبار» را استادانه مینوشته و به قول یکی از خوشنویسان؛ «هم با پارو و هم با یک مو» می‌توانسته خوشنویسی نماید. او در شکسته‌نویسی هم قدرتی تمام داشت. در خط، «یا علی مدد» امضا می‌نموده و خطهای بسیاری از او باقی مانده است. مدتی از عمر خود را در تهران به سر برد و در سال ۱۳۰۷ هـ. ق همانجا درگذشت و در «صفاییه ابن بابویه» دفن گردیده است.
محراب بیک اصفهانی: او از شاگردان می‌رعماد و به پرهیزکاری و صفات حمیده موصوف بوده است. تاریخ وفاتش سال ۱۰۶۱ هـ. ق است. این خوشنویس آثار اندکی از خود به یادگار گذاشته است.
نورالدین محمد: او فرزند «تُرابا» و برادر محمدصالح اصفهانی است. نورالدین محمد، ابتدا در کتابخانه سلطنتی، در زمان شاه عباس مشغول به کار بوده و از خوشنویسان مشهور می‌باشد. وفات او به سال ۱۰۹۴ هـ. ق اتفاق افتاد.
میرزا عبدالجواد: میرزا عبدالجواد متخلّص به «عنقا» فرزند علی اشرف از اعیان و معاریف اصفهان بوده و در خط نستعلیق و شکسته شهرت داشته است. وی در زمان فتحعلیشاه به تعلیم شاهزادگان درباری می‌پرداخته و عمری طولانی داشته است. از عنقا آثار زیادی، از قطعات گرفته تا کتابهای نفیس به جا مانده است. وفات او به سال ۱۲۷۵ هـ. ق در تهران اتفاق افتاد.
میرزا عبدالرحیم افسر: او فرزند میرزا محمدعلی مسکین، شاعر اصفهانی است. افسر از خوشنویسانِ بنا، ِ دوره ظل السلطان در اصفهان بوده. نستعلیق را شیرین مینوشته و شاگردان زیادی داشته است.
میرزا فتح اله جلالی: جلالی از خوشنویسان نستعلیق اواخر دوران قاجاریه در اصفهان بوده است.
میرزا ابوالقاسم محمد نصیر طرب: از شاگردان افسر و فرزند کوچک همای شیرازی بوده و در خط نستعلیق شهرت داشته است. محمدنصر طرب در سال ۱۳۳۰ هـ. ق درگذشت.
* شکسته نستعلیق یکی دیگر از انواع معروف خط‌نویسی می‌باشد که بسیار زیبا و به نقاشی شباهت دارد. خوشنویسان اصفهانی این رشته عبارت‌اند از:
محمد علی اصفهانی: او معاصر «شفیعا» بوده و به شیوه او کتابت می‌کرده است. در طب و شعر نیز دستی داشته و تخلص او «وفا» بوده است. اگرچه در ردیف پیشوایان خط شکسته‌اش می‌دانند، اما شهرت چندانی نداشته است. تاریخ وفات او به طور دقیق معیّن نشده اما تا سال ۱۱۶۱هـ. ق که تاریخ تألیف کتاب «ریاض الشعرا» بوده حیات داشته است.
میرزا کوچک اصفهانی: از معروف‌ترین شاگردان عبدالمجید درویش طالقانی است که در شکسته‌نویسی از استادان مسلّم زمان خود بوده و خطهای بسیاری به صورت قطعه و کتاب به یادگار گذاشته است. وفات او به سال ۱۲۲۸ هـ. ق است.
محمدرضا اصفهانی: محمدرضا معروف به «کَر» از معاصرین و شاگردان عبدالمجید درویش بوده و در دستگاه اسماعیل سلطان خبوشانی سمت کتابت داشته و کتابهای بسیاری از جمله شاهنامه فردوسی را برای او نوشته است. سال وفات او به درستی معلوم نیست اما قطعاتی از او باقی مانده که مربوط به سال ۱۱۹۵ هجری می‌باشد.
معتمدالدوله میرزا عبدالوهاب نشاط: او وزیر فتحعلیشاه قاجار بوده، در شکسته‌نویسی توانا و قدرتمند بوده و گنجینه معتمد، از آثار باقی‌مانده اوست. نسب وی به حکیم سلمان، طبیب مخصوص شاه عباس می‌رسد. معتمدالدوله از دوستان نزدیک عبدالمجید درویش بوده و عبدالمجید در خانه او اقامت داشته است. نشاط، شاعری توانا و نویسنده‌ای قدرتمند است چنانکه شهرت او بیشتر به همین هنرهاست. دیوان او تاکنون چندین بار به چاپ رسیده است. او در سال ۱۲۴۴ هجری درگذشت.
خواجه تاج سلمانی اصفهانی: او در زمان سلطان ابوسعید گورکانی می‌زیسته. بیشتر تذکره‌نویسان او را واضع خط تعلیق می‌دانند. تاج اگر واضع و مبتکر هم نباشد، اوّل کسی است که خط تعلیق را سر و صورتی داده و تحت قاعده درآورده تا آنجایی که هیچ مخترعی خط اختراعی خود را بدان پایه نرسانده است. وفات او به سال ۸۹۷ قمری اتفاق افتاده است.
سیدعلی اکبر گلستانه: او از مشهور‌ترین شکسته‌نویسان ایران است. پس از عبدالمجید درویش، کسی شکسته‌نویسی را به درستی و زیبایی او ننوشته است. در نوشتن خط نستعلیق هم توانایی بسیار داشته و شیوه او شیوه درویش بوده است. آثار بسیاری از خود باقی گذاشته و در شکسته‌نویسی استاد تمام عیار بوده است. گلستانه در سال ۱۳۱۹ قمری در حین یک عمل جراحی بدرود حیات گفت.
دکتر عبدالباقی نواب: او از پزشکان صاحب نام و استاد دانشکده پزشکی و رئیس دانشکده ادبیات اصفهان بود. خط شکسته را به پیروی از گلستانه، استادانه و شیرین می‌نوشت. در اغلب انجمن‌های شعر و ادب شرکت داشت و از مشوقین هنرمندان اصفهان در رشته‌های مختلف بود.
* تعلیق از انواع دیگر خط است. اما خطی خاص و مشکل می‌باشد. تعلیق به معنای پیچک مو است. خط تعلیق را خط «تَرَسُّل» نیز می‌نامیدند چنانکه خاقانی زلف معشوق را چنین توصیف کرده:
ای زلف تو پیچیده‌تر از خط ترسّل بر دامن زلف تو مرا دست توسّل
خوشنویسان این رشته در اصفهان عبارت‌اند از:
آقا محمدکاظم واله اصفهانی: از مشاهیر ادبا و شعرا و رجال عالی مقام اوایل دوره قاجار بوده است. نامبرده از خوشنویسان نامدار خط تعلیق و سرآمد همه خوشنویسان این رشته بوده است. علاوه بر تعلیق، نستعلیق را نیز خوش مینوشته. مهم‌تر آنکه در خط «ناخنی» که یک نوع خط مشکل و بسیار قابل توجه است، استاد بوده است. آثار ارزنده و زیبایی از این خوشنویس نزد مجموعه‌داران خطهای نفیس و موزه‌ها، به خصوص کتابخانه مجلس شورای ملّی موجود است. سنگ آرامگاه او که قبل از مرگ به وسیله خود او نوشته شده، از نفایس ارزشمند هنر خطّاطی ایران به شمار می‌رود. واله با سال ۱۲۲۹ هـ. ق در اصفهان وفات یافت و در تکیه «والهیه» تخت فولاد اصفهان، زیر گنبد زیبایی دفن گردیده است.
پس از سال‌ها انتظار، مجلد «هنر و هنرمندان اصفهان» که جزئی از تاریخ مفصل و معظم اصفهان به قلم توانای استاد جلال همایی است، به زیر طبع آراسته گردیده و دریغ داشتم که زحمات آن استاد در معرفی دیگر خطاطان اصفهان، به اختصار مورد اشاره قرار نگیرد و علاقه‌مندان را به مبدأ اصلی، یعنی کتاب ارزشمند «تاریخ اصفهان» مجلد «هنر و هنرمندان» راهنمایی نکنم. – آقا زین العابدین محلاتی، از شاگردان زین‌العابدین معروف به «اشرف الکتاب» اصفهانی، نسخ‌نویس معروف بوده است. – آقا زین العابدین قزوینی، ملقب به معجزنگار و کاتب مخصوص فتحعلیشاه قاجار بوده است. – علی خان فرقانی، قرآن نویس معروف سال ۱۳۴۶ هـ. ق به بعد می‌باشد. – رضاقلی ادیب، نستعلیق خوش مینوشته و سال
۱۲۹۰ ه. ق وفات یافته است. – میرزا حسینقلی خان کتیبه نویس، کتیبه آرامگاه واله اصفهانی در تکیه والیه اثر اوست. – عبدالحمید ادهمی، معاصر نادرشاه افشار بوده و کتیبه مسجد «شعیا» به خط شیوای «ثلث» از اوست. – میرزا عبدالغفار پاقلعه‌یی، خوش نویس خط نستعلیق و متوفی به سال ۱۳۳۶ هـ. ق. – ابریشمکار اصفهانی، از نستعلیق‌نویسان مشهور بوده و تا سال ۱۳۶۶ هـ. ق حیات داشته است. – آقا عبدالله ارباب، برادر آیت الله حاج آقا رحیم ارباب اصفهانی و کاتب چندین قرآن نفیس می‌باشد. – سیدعلی اکبر اردستانی، نسخ نویس و از شاگردان مشهور «اشرف الکتاب» می‌باشد. – آقا میرزا ابوالقاسم، متولید سال ۱۲۹۶ هـ. ق است. قرآن قطع بزرگ او که به خط ثلث و به شیوه بایسنغر و الوان نوشته شده متعلق به کتابخانه مجلس شورای ملی می‌باشد
– ملامهدی واثق، از خوشنویسان عصر صفویه و زمان شاه سلیمان بوده است. – ملامحمدتقی کاتب، نسخ نویس و از شاگردان «میرزا آقاجان پرتو» بوده است. – سید محمد بقا، از نسخ نویسان بنام و از شاگردان مشهور اشرف الکتاب می‌باشد که از استاد خود به دریافت لقب اشرف‌الکتابی مفتخر گردید. – محمدصالح جوشقانی اصفهانی، خوشنویس نستعلیق بوده و از آثار مهم او دیوان خلاق المعانی کمال‌الدین اسماعیل اصفهانی است که به شیوه می‌رعلی هروی نوشته است. – محمدصالح اصفهانی، از نوابغ خوشنویسان خط نستعلیق در زمان شاه سلیمان و شاه سلطان حسین صفوی بوده است. – محمدصالح خاتون آبادی، از نستعلیق نویسان زمان صفویه و از شاگردان می‌رعماد بوده است. – میرزا علی کاتب، متولید سال ۱۲۹۵ هـ. ق و از تندنویسان به نام و در خدمت اداره آمار و ثبت احوال بوده است. – عبدالله عاشور، استاد خط نسخ بوده و بیش از صد جلد قرآن کوچک نوشته است که یکی از آن قرآن‌ها، سنه ۱۲۲۷ هـ. ق رقم خورده است – میرزا ابوالقاسم اصفهانی، از خوشنویسان خط نسخ است و قرآن نفیسی به خط او در کتابخانه سلطنتی موجود است. وفات او سال ۱۲۲۰ هـ. ق است. – میرزا محمدعلی اصفهانی، از خوشنویسان خط نسخ و ثلث قرن سیزدهم بوده است. – میرزا محمدعلی شکسته‌نویس، علاوه بر خوشنویسی شاعر و متخلص به «وفا» بوده و در دارالسلطنه اصفهان کار می‌کرده است. مرقعی به تاریخ ۱۱۲۶ هـ. ق از او موجود است. – محمدحسین تبریزی اصفهانی، نستعلیق‌نویس قرن دهم، که مدتی می‌رعماد نزد او تعلیم می‌دیده. – میرزا زین‌العابدین شکسته‌نویس، از خوشنویسان قرن دوازدهم می‌باشد. مرقعی از خط زیبای او در کتابخانه سلطنتی موجود است. – محمدرضا خاتون‌آبادی، از نستعلیق‌نویسان معاصر است و دیوان جمال‌الدین عبدالرزاق به نام او است. – سید ابوالمعانی نقیب حسینی، از خوشنویسان خط نستعلیق معاصر شاه سلطان حسین صفوی است. – صحیفی جوهری، معروف به ذوالقدر و از ثلث‌نویسان مشهور اصفهان است. کتیبه مسجد جارچی که در سال ۱۰۱۹ هـ. ق نوشته شده، به خط اوست. – سید محمود نقاش، از ثلث‌نویسان بنام قرن نهم می‌باشد که خط ثلث را به شیوه بایسنغر مینوشته است. – میرزا ابوتراب اصفهانی، به قولی مخترع خط شکسته نستعلیق است و به سال ۱۰۷۷ هـ. ق فوت کرده است. – آقا عبدالحسین شکسته‌نویس، معاصر زین‌العابدین اشرف الکتاب اصفهانی بوده است. – میرزا امین نصرآبادی، در عهد شاه سلیمان زندگی می‌کرده و خط نسخ و نستعلیق را نیکو مینوشته است. – شیخ حافظ اصفهانی، از کتّاب و ثلث‌نیوسان مشهور قرن هفتم بوده و از راه کتاب ارتزاق می‌نموده است. – عبدالجبار اصفهانی، از خوشنویسان مشهور خط نستعلیق و از شاگردان می‌رعماد بوده و در سال ۱۰۶۵هـ. ق فوت نموده است. ۳۴- میرزا ابراهیم اصفهانی، از خوشنویسان مشهور خط نستعلیق بوده و در قرن دهم می‌زیسته است. – آقا محمدابراهیم قمی، استاد مسلّم خط نسخ در اواخر قرن یازدهم بوده است. محمد ابراهیم مجرد زندگی می‌کرده و درآمد قرآن نویسی خود را صرف دوستان و مستمندان می‌نمود. – عبدالملک عطاش اصفهانی، از مبلغان بزرگ شیعه و استاد خط ثلث کوفی بوده و در سال ۵۰۰ هـ. ق وفات یافته است. – ملاعلی خطاط کوساری، از خوشنویسان به نام اواخر دوره صفویه است. ملاعلی که فتنه افغان را دیده است علاوه بر خوشنویسی از علم موسیقی بهره کافی داشته و دارای آوازی خوش بوده است. – ابوالفتوح گلستانه، از نستعلیق‌نویسان مشهور زمان شاه سلیمان صفوی است. – سید علیخان جواهر رقم، فرزند میرزا مقیم خوش نویس می‌باشد – که او خود از شاگردان می‌رعماد بوده است – سید علیخان در محله عباس‌آباد اصفهان ساکن بوده و سپس راهی هندوستان شد – اشرف اصفهانی، از خوشنویسان نستعلیق دربار شاه سلیمان بوده و مرقعات او در کتابخانه سلطنتی موجود است. – میرزا محمد اصفهانی، از رجال عهد فتحعلیشاه قاجار بوده و در خط نسخ سمت استادی داشته، علاوه بر این از موسیقی و شعر بهره کافی داشته و در شعر، صفائی تخلص می‌کرده است. – میرزا تقی اصفهانی دولت‌آبادی، از منشیان و مستوفیان و خوشنویسان عالی مقام زمان شاه عباس دوم است که نسخ را خوش مینوشته است. – ملامحمدحسین ضیاء اصفهانی، از خوشنویسان خط نستعلیق و از فضلا و شعرای عهد محمدشاه قاجار بوده است. – میرزا محمدحسین اصفهانی، از تعلیق‌نویسان بنام قرن یازدهم هجری است. میرزا محمد در اواخر عمر راهی هندوستان شد. – نورالدین محمد لاهیجی، نورالدین معروف به «نورا» از شاگردان معروف می‌رعماد و از مقربان درگاه شاه عباس بوده است. کتیبه زیر گنبد بزرگ مسجد شاه و کتیبه کاشی مسجد آقا نور به خط زیبای او است. نورالدین پس از قتل می‌رعماد، رنجیده خاطر به لاهیجان رفت اما نوازشهای شاهانه او را به اصفهان بازگردانید.
– محمدباقر خوراسگانی اصفهانی، از خوشنویسان بنام خط ثلث و نسخ بوده است. در سال ۱۲۳۵ هـ. ق قرآنی به خط خوش نسخ جلی برای فتحعلیشاه قاجار نوشته که در کتابخانه سلطنتی موجود است. – فغان الدین بلبل اصفهانی، خط ثلث و رقاع و نسخ را خوش می‌نوشت و پیرو سبک علیرضا عباسی بوده است. در اوایل قرن یازدهم از قم به اصفهان آمده و ساکن شد، این شعر از او است:
بلبل به ناله بلده قم را وداع کرد کاین شهر را ترانه ما ناپسند بود
خوشنویسان معاصر در اصفهان
با تأسیس انجمن خوشنویسان در اصفهان، گروه زیادی از علاقمندان زن ومرد در شهر و استان اصفهان به این انجمن روی آورده و زیر نظر استادان متبحر و کارآزموده به تعلیم پرداختند و خوشبختانه به درجات عالی رسیده‌اند. به حق می‌توان گفت امروز اصفهان یکی از مراکز مهم تعلیم خوشنویسی در ایران است. گروه زیادی چه در انجمن خوشنویسان و چه در کلاسهای خصوصی و عمومی موفقیتهای درخشانی کسب کرده‌اند. در این قسمت به معرفی بعضی از خوشنویسان معروف معاصر اصفهان می‌پردازیم:
حبیب الله فضائلی: استاد حبیب الله فضائلی از خوشنویسان مشهور ایران و اصفهان می‌باشد. نامبرده روحانی و فرهنگی و محقق و پژوهشگر و از معدود خوشنویسانی است که در نوشتن کلیّه خط‌ها، دارای قدرت و توانایی بسیاری بود. اما در ثلث‌نویسی کمتر نظیر داشت. استاد فضائلی چندین بار سمت ریاست انجمن خوشنویسان اصفهان را عهده‌دار بود. از جمله آثار او، کتاب «اطلس خط» و «تعلیم خط» اهمیت بیشتری دارد. قرآن بسیار نفیسی که با خط نستعلیق نوشته از اهمیت خاصی برخوردار است. کتاب «گنجینه الاسرار» اثر «عمان سامانی» را در کمال استادی و شیوایی نوشته است. در بسیاری از اماکن متبرکه خط زیبای ایشان زینت‌بخش است. استاد فضائلی در ادبیات فارسی و شعر هم دستی داشته و اشعار زیادی سروده است.
بیشتر شاگردان او در خوشنویسی به مقام استادی رسیده‌اند. استاد فضائلی در سال ۱۳۷۶، به دنبال چندین ماه بیماری چشم از جهان فرو بست.
نصرالله معین: استاد معین مردی درویش مسلک و خاکی و مردمی است. شهرت او در خوشنویسی مورد توجه است. از انواع خط، شکسته را شیرین می‌نویسد اما در نستعلیق‌نویسی کمتر نظیر دارد و آثار ارزنده‌ای آفریده که در مجموعه‌ها موجود است. او از «ششدانگ» تا «غبار» را استادانه می‌نویسد. استاد معین شاگردان زیادی داشته که معروف‌ترین آن‌ها کرمعلی شیرازی است.
سیدرضا صدرالحسنی: او از روحانیون فاضل و هنرمند و هنر‌شناس اصفهان می‌باشد. در هنر خوشنویسی پیرو سبک می‌رعماد است و الحق بسیار زیبا و دلنشین می‌نویسد. با توجه به استادی و صاحب نظری در شناخت خط خوشنویسان متقدم، انسانی وارسته و منزوی است و دور از جنجال و هیاهو زندگی می‌کند. آثار او به مصداق این بیت، اندک است:
کم گوی و گزیده گوی چون درّ تا زاندک تو جهان شود پر
از استادانی که سال‌ها در مدارس اصفهان به تعلیم پرداخته‌اند و حق بزرگی به گردن متعلمان دارند، میرزا عبدالحسین خوشنویس، میرزا اسدالله رجالی، میرزا عبدالجواد نقاش، میرزا آقای فرد و استاد حسین خوشنویس‌زاده و استاد کشفی‌پور را می‌توان نام برد.
اما استادانی که در طول دهه‌های اخیر به تعلیم و ارشاد جوانان پرداخته و آثار ارزنده و قابل توجهی در انواع مختلف خط از خود باقی گذاشته و با تمام قدرت مشغول خدمت هستند بنا به ترتیبی که در کتاب «اشک قلم» آمده است، عبارت‌اند از: عباس قناعت، شیرازی، حسینی، سیلانی، کریمی، فرزونده، وکیلی، شادمان، صالحی، عطریان، حسامی، ظهیر رحیمی، فرزانه و سیاوش، این جوانان هنرمند و متعهد هر کدام در رشته خود سمت استادی داشته خط اکثر آن‌ها تابندگی و انسجام قابل توجهی دارد.
منوچهر قدسی استاد دانشگاه، محقّق و شاعر، خوشنویسی را در خانواده هنرمند خود در چند نسل به ارث برده و مقدمه کتاب «اشک قلم» در معرفی خط خوشنویسان اصفهان، به خط شیوای اوست. او در سال ۱۳۷۶ دار فانی را وداع گفت..
عباس غازی: این درویش واقعی و محقّق وارسته بنا به عشق و علاقه شخصی ضمن اشتغال به شغل مشکل و ارزشمند نانوایی به فراگرفتن هنر در رشته‌های موسیقی و خوشنویسی پرداخته و الحق توانا و صاحب نظر شده و شاگردان زیادی را تعلیم داده و لحظه‌ای از آموختن و نوشتن و نواختن غفلت نکرده است.
آثار دانشمندان بزرگ این مرز و بوم در طول قرون و اعصار در خلال صد‌ها جلد کتاب علمی، تاریخی، ادبی و هنری با همین خط‌ها نوشته شده و زینت‌بخش موزه‌ها و راهنمای بسیاری از دانشمندان جهان بوده است. اما چند دهه قبل، بعضی از فرنگ رفته‌ها به فکر تغییر خط افتاده بودند و با این بهانه که املاء کلمات فارسی ناقص است، می‌گفتند حروف فارسی به لاتین تبدیل شود.
ولی خوشبختانه فرزندان فردوسی، پاسداران فرهنگ و ادب و زبان پارسی با هوشیاری آن زمزمه‌های بدآهنگ را خاموش کردند و از آن جمله استاد جلال همایی با سخنرانی آتشین خود اعلام داشت که حیات این ملت کهنسال و متمدن مربوط به فرهنگ غنی چندین هزار ساله اوست و این خودباختگان می‌خواهند با تغییر خط و نابودی کتاب‌ها، افتخارات علمی این ملت را نابود کنند. همچنین ادیب برومند شاعر ملی نیز در شعری زیبا آورده است:
هر چه ضایع شده ما را بس باد محو خط، ضایعه اکبر ماست
البته پیش از آن‌ها، در زمان قاجاریه نیز میرزا ملکم‌خان و میرزا فتحعلی آخوندزاده هر کدام بنابر مقاصد خاصی به فکر تغییر الفبا و خطّ فارسی افتادند و به همین منظور میرزا فتحعلی آخوندزاده به دربار ایران نامه نوشت. اما میرزا سعیدخان انصاری وزیر امور خارجه پاسخ میرزا فتحعلی را به این شرح فرستاد: الیق و انسب آن است که میرزا فتحعلی آخوندزاده در باب تغییر الفبای اسلام خیالات خود را به اولیاء دولت عثمانی معروض دارد. ما ملت ایران به تغییر الفبای خودمان محتاج نیستیم به علت اینکه ما سه خطّ داریم: نستعلیق و شکسته و نسخ که در حسن و زیبایی بالا‌تر از خطوط جمیع ملل روی زمین است و ما هرگز این خطوط خودمان را متروک و خطّ جدید میرزا فتحعلی آخوندزاده یا خطّ جدید میرزا ملکم‌خان را معمول نمی‌کنیم و نخواهیم کرد.