اصفهان شهر اصفهان
دین مسیح دارای سه فرقه بزرگ کاتولیک، ارتدکس و پروتستان می‌باشد. قسمت اعظم ارمنیان جلفای اصفهان تابع فرقه ارتدکس می‌باشند، ولی چون توسط حضرت «گریگور منوّر»، دین مسیح را پذیرفته‌اند آن‌ها را «گریگوریان» و یا «جرجیسیان» می‌گویند که «جرجیس» معرب همان گریگور است.
ارمنیان اصفهان ابتدا در ارمنستان زندگی می‌کردند و پیوسته با دولت عثمانی در جنگ و جدال بودند و در سال هجری از ارمنستان به اصفهان کوچانده شدند و در قصبه «جلفا» ساکن شدند. ارمنیان خود، جلفا را «جوغا» می‌گویند. این اسم در منابع فارسی، «جولاهه» آمده است. بافت جلفا مانند قصبه ارمنیان در ارمنستان می‌باشد که به دستور شاه عباس اول ساخته و به همان نام نامیده شده است. پس از کوچ ارمنیان، شاه عباس برای آن‌ها حقوق و امتیازات خاصّی تعیین نمود. چنانکه می‌توانستند برخلاف عیسویان و یهودیان برای خود خانه بخرند و قاضی و کلان‌تر انتخاب نمایند و در اجرای مراسم سنّتی و مذهبی خود آزادی عمل داشته باشند. هیچ مسلمانی حق نداشت در جلفا ساکن باشد و اگر مسلمانی نسبت به ارمنیان بدرفتاری می‌نمود، به کیفر می‌رسید. در ماه شوال سال ۱۰۲۸ هجری، شاه عباس طی فرمانی تمام زمینهایی را که ارمنیان در آن برای خود خانه ساخته بودند به آن‌ها بخشید و در سال ۱۰۲۳ هجری دستور ساختن کلیسای بزرگ و مهمّی را جهت پیروان دین مسیح و توجّه به مسائل سیاسی در جلفای اصفهان صادر نمود.
از جمله دلایل و عوامل کوچاندن ارمنیان به پایتخت کشور ایران در زمان صفویه می‌توان به موارد ذیل اشاره نمود:
۱- شاه عباس می‌خواست با استقرار ارمنیان در جلفا از حملات عشایر بختیاری به اصفهان جلوگیری کند.
۲- نظر به اینکه ارمنیان تجّار با تجربه‌ای بودند و با هندوستان و ملل دیگر رابطه‌ای تجاری داشتند، شاه عباس جهت تقویت قدرت و بنیه تجاری کشور به وجود آن‌ها نیاز داشت.
۳- نظر به اطلاع ارمنیان در امور کشاورزی و سخت کوشی آنان در این رشته، وجود آن‌ها جهت آبادی و عمران و همچنین دامداری، شایان کمال اهمیّت بود.
دیری نپایید که ثروتمندان زیادی بین ارمنیان پیدا شدند که منشاء و بانی آبادانیهای زیادی گردیدند، از جمله ساختن ابنیه تاریخی همچون کلیسای معروف «وانک» که تمام مخارج سنگین آن، اعم از معماری و نقاشی و تزئینات را خود به عهده گرفتند. احداث خیابان‌ها از جمله خیابان نظر که به همت و پول یک ارمنی به نام «خواجه نظر» یا «خواجه نازار» احداث گردید. عده زیادی از ارمنیان جلفا که روستایی بودند جهت کشاورزی و دامداری به فریدن اصفهان کوچ کردند و قریب چهل قریه را محل سکونت خود قرار داده، به آبادی و کشاورزی و دامپروری پرداختند. در دوران قاجاریه محدودیتهایی برای ارمنیان قایل شدند. به همین مناسبت گروه زیادی از ارمنیان راهی هندوستان شدند.
جلفا از هشت محلّه تشکیل شده است:
۱- میدان بزرگ
۲- میدان کوچک
۳- محلّه چهارسوق جلفا
۴- محلّه هاکوپ‌جان
۵-محلّه قاراکل
۶-محلّه سنگتراش‌ها
۷-محلّه تبریزی‌ها
۸-محلّه ایروان.
در ایران برای ارمنیان سه خلیفه‌گری وجود دارد. یکی در تهران، دیگری در آذربایجان و سومی در جلفای اصفهان، در محلّ کلیسای وانک. ارمنیان در ایران چهار دیر، یعنی کلیسای بزرگ دارند که دو دیر در آذربایجان غربی و دو دیر دیگر در جلفای اصفهان قرار دارند. دیرهای اصفهان یکی به نام دیر شفادهنده همگان است که همان کلیسای معظم وانک می‌باشد و دوم دیر سیاه پوشان که مربوط به راهبه‌ها و دختران تارک دنیاست. ولی از سال ۱۹۵۴ میلادی به بعد، دیگر راهبه‌ای در آن وجود ندارد. اولین کتاب در ایران و خاورمیانه در سال ۱۶۳۸ میلادی به زبان ارمنی، توسط خلیفه «خاچاتورگساراتسی» در جلفای اصفهان به چاپ رسید، که چند سال قبل سیصد و پنجاهمین سالگرد چاپ آن کتاب را جشن گرفتند. از این دستگاه چاپ هنوز حروفی موجود و قابل استفاده است. اولین مدرسه پسرانه ارمنیان جلفا در قرن نوزدهم تأسیس گردید. این مدرسه به نام «هارطون ابکاریان» بود که درمحوّطه کلیسای حضرت مریم تشکیل می‌شد. مدرسه «هاراتونیان» نیز در محوّطه کلیسای «می‌ناس» و مدرسه «مارکارسوکیاسیان» در محوّطه کلیسای «استپانوس» قرار داشت. این مدارس در سال ۱۸۸۰ در یک جا متمرکز و به نام مدارس ملّی مرکزی نامیده شد. اولین مدرسه ملّی دخترانه ارمنیان جلفا در سال ۱۸۵۸ میلادی، به وسیله «مانوک هوردانیان» تأسیس شد.
این مدرسه در سال ۱۸۹۲ میلادی به مدرسه پسرانه ملحق گشت و به نام مدرسه مختلط ارمنیان جلفا نامیده شد. معظم دی از آن – حدود ۵۰ دارد و تعدا نسخه – نسخه‌های زبانهای گوناگون خطّی بسیار نفیس است. در حدود ۲۵ هزار جلد کتاب از انتشارات مختلف و موزه این کلیسا بیش از ۵۰۰ قطعه اشیاء عتیقه‌ترین کتابخانه ارمنیان جلفا، کتابخانه کلیسای وانک می‌باشد که نفیس و تابلوهای نقاشی اصیل، از گذشته‌های دور وجود دارد که به نحو احسن از آن‌ها نگهداری شده است. جلفا در گذشته که جمعیّت بیشتری در آن ساکن بودند، دارای ۲۴ کلیسا بوده اما بر اثر مرور زمان بعضی از آن‌ها رو به ویرانی نهاده است و اکنون فقط دارای ۱۳ کلیسا می‌باشد که مربوط به ارمنیان گریگوری است. بعد از کلیسای وانک مجلّل‌ترین کلیسای جلفا کلیسای «بیدخهم» (بیت الحم) می‌باشد که «بیدخم» نیز می‌گویند و مانند کلیسای وانک دیوار‌ها و سقف آن منقّش و مزیّن به تصاویر زیبای مذهبی است و دارای گنبد عظیم دوپوش می‌باشد. اولین کلیسا در جلفای اصفهان، بنا به فرمان شاه عباس و در محلی که او تعیین کرده بود، به نحو شایسته‌ای ساخته شد.
فرمان شاه عباس اول، جهت بنای کلیسای وانک جلفا:
«فرمان همایون شد آنکه کشیشان و رهبانان و ملکان و ریش سفیدان و کداخدایان و رعایای ارمنیان ساکنین دارالسلطنه اصفهان به عنایت بی‌غایت شاهانه و شفقت و مرحمت بی‌‌‌نهایت پادشاهانه مفتخر و سرافراز و مستحضر و امیدوار بوده بدانند که چون میانه نواب کامیاب همایون و حضرات سلاطین رفیع‌الشأن مسیحیّه خصوصاً سلطنت و شوکت پناه قره‌السلاطین العیسویه کمال محبّت و دوستی است و در میانه ما و طوایف مسحیّه یگانگی است و اصلاً جدایی نیست و توجّه خاطر اشرف به آن متعلق است که همیشه طوایف مسیحیّه از اطراف و جوانب بدین دیار آمد و شد نمایند و چون دراالسلطنه اصفهان پایتخت همایون و از هر طبقه و طوایف مردم هر ملت در آنجا هستند، می‌خواهیم که جهت مردم مسیحیّه در دارالسلطنه مذکوره کلیسای عالی در کمال رفعت و زینت ترتیب دهیم که معبد ایشان بوده و جمیع مردم مسیحیّه در آنجا به کیش و آیین خود عبادت نمایند و کس نزد حضرت پاپا خواهیم فرستاد که از کشیشان و رهبانان ملت مسیحی بدارالسلطنه صفاهان فرستد که در آن کلیسا به آداب عبادت قیام نموده، طوایف مسیحیّه را به طاعت ترغیب نمایند و نیز از ثواب آن عبادت بهره‌مند باشیم. و چون چند عدد سنگ بزرگ در اوج کلیسای ایروان بوده و عمارت آن کلیسا منهدم گشته، خرابی تمام به آن راه یافته، دیگر شایستگی تعمیر نداشت و کشیش آنجا استخوانهای پیغمبران را که در آن مکان مدفون بودند، از آنجا بیرون آورده به جماعت نصارا و ترسایان فروخته، آن مقام را از شرافت و عزّت انداخته بود.
بنابراین آن سنگهای مذکور را از آنجا بیرون آورده روانه دارالسلطنه اصفهان فرمودیم که در کلیسای عالی که در آنجا ترتیب دهیم نصب فرماییم. می‌باید چون سنگهای مذکور را بدانجا آوردند، همگی طوایف مسیحیّه را جمع نموده از روی تعظیم و احترام تمام استقبال کرده سنگ‌ها را آورده به اتفاق سیادت و وزارت پناه شمساً للوارث العلیا وزیر دارالسلطنه اصفهان و رفعت پناه کمال الرفعه، محب علی بیک آن‌ها را در جایی که مناسب دانند، بگذارند و به اتفاق یکدیگر معماران خاصّه شریفه را همراه برده در پشت باغ زرشگ در زمینی که جهت کلیسا قرار داده بودیم، طرح یک کلیسای عالی که کشیشان و پادریان عظام قرار دهند، انداخته، طرح در تخته و کاغذ کشیده به خدمت اشرف فرستاده که ملاظه نماییم و بعد از ملاحظه امر فرماییم که استادان شروع در کار کرده به اتمام رسانند در این باب اهتمام لازم دانسته، به همه جهتی به شفقت بی‌دریغ خسروانه مبذول باشند.» «شهر شعبان المعظم ۱۰۲۳»
کلیسای دوازده‌گانه ارمنیان اصفهان:
کلیسای هاکوب: واقع در میدان بزرگ، در محوّطه کلیسای مریم. زمان ساخت: سال ۱۶۰۷ میلادی.
کلیسای گی‌وُرک: واقع در میدان کوچک در خیابان حکیم نظامی. زمان ساخت: سال ۱۶۱۱ میلادی.
کلیسای مریم: واقع در میدان بزرگ معروف به میدان جلفا. زمان ساخت: سال ۱۶۱۳ میلادی.
کلیسای اتپانوس: واقع در کوچه یعقوب‌جان. زمان ساخت: سال ۱۷۱۴ میلادی.
کلیسای یوحنّا: واقع در محلّه چهارسوق جلفا. زمان ساخت: سال ۱۶۲۱ میلادی.
کلیسای کاتارینه: واقع در محلّه چهارسوق جلفا. زمان ساخت: سال ۱۶۲۳ میلادی.
کلیسای بیدخم: واقع در میدان بزرگ در خیابان نظر. زمان ساخت: سال ۱۶۲۸ میلادی.
کلیسای نیکوغایوس: واقع در محلّه قاراکل. زمان ساخت: سال ۱۶۳۰ میلادی.
کلیسای گریکور: واقع در میدان کوچک. زمان ساخت: سال ۱۶۳۳ میلادی.
کلیسای می‌ناس: واقع در محلّه تبریزیهای جلفا. زمان ساخت: سال ۱۶۵۹ میلادی.
کلیسای سرکیس: واقع در محلّه سنگتراش‌ها. زمان ساخت: سال ۱۶۵۹ میلادی.
کلیسای نرسس: واقع در محلّه سنگتراش‌ها. زمان ساخت: سال ۱۶۶۶ میلادی.
قبرستان ارمنیان
در جنوب اصفهان و در دامنه کوه صفه واقع شده که حجّاران زبردست ارمنی سنگهای زیبایی برای قبور آن تراشیده‌اند. از قدیمی‌ترین قبور این گورستان قبر «رودلف» ساعت‌ساز فرانسوی است که از مبارزان دینی بوده و در این راه شهید شده است. ضمناً قبر زاهد دیرنشینی در این محل وجود دارد که زیارتگاه ارمنیان است.