اصفهان شهر اصفهان
مهم‌ترین بنای تاریخی ایران از دوره سلجوقیان تاکنون که مجموعه‌ای از سبکهای مختلف معماری بعد از اسـﻼم را داراست، مسجد جامع عتیق می‌باشد.
از آنجایی که این بنای باعظمت و پرشکوه در دوره‌های مختلف تاریخی از سبکهای مختلف معماری یادگاریهایی با خود دارد، مرجع بسیار خوبی برای مطالعه تحوﻻت معماری ۱۴ قرن اخیر ایران به شمار می‌رود. این بنای باشکوه در خیابان قیام واقع در ۱۰۰ متری خیابان علامه مجلسی، سمت چپ قرار گرفته است. بنـای اولیـه مسجد به نوشته ی مفضل ابن سعد بن الحسین المافروخی در کتاب محاسن اصفهان در سال ۴۲۱ ه. ق مطابق با ۱۰۳۰ م مربوط به قرن دوم هجری قمری می‌باشد.
مسجد اولیه بنای بزرگی بوده که توسط اعراب قبیلهٔ طیران (تیرون) در قرن دوم هجری بنا گردیده است. مسجد در دوره عباسی ساختمانی کملا آجری داشته است که در سال ۲۲۶ ه. ق در عهد خلافت معتصم عباسی بازسازی شد و سپس ابوعلی فرزند رستم آن را در زمان خلافت المقتدر وسعت بخشید. در دوره آل بویه، بنای مسجد توسط ابوالقاسم اسماعیل بن عباد ۳۸۵-۳۲۶ ه. ق وزیر دو تن از پادشاهان آل بویه بازسازی گردیده و از طرف صحن مسجد گسترش یافته است. اما قدیمی‌ترین تاریخی کـه تـاکنون از داخل خـود مسجد کشف شده، مربوط به گنبدخانه شمالی مسجد یعنی گنبد تاج الملک یا گنبد خاکی کتیبـه‌ای بـه تاریخ ۴۸۱هجری ۱۰۸۸-۱۰۸۹ م است که این تاریخ در پایان کتیبه مدوری که برگردن کوچک‌ترین گنبد از دو گنبــد سلجوقی مسجد جمعه می‌باشد، حک شده است. بر روی گنبدخانه جنوبی گنبد نظام الملک که بر روی شبستان محراب اصلی قرار گرفته تاریخی وجود ندارد، امـا نام فرمانروایی که در عهد او این گنبد ساخته شده کاملا مشهود است.
نام معزالدنیا والدین، ابوالفتح ملکشاه بن محمد بن داوود سلجوقی «که از ۴۶۵تا ۴۸۵ سلطنت کرد و نیز نام وزیر او حسن بن علی بن اسحق نظام الملـک طوسی در آن دیده می‌شود.
در حین ورود به مسجد با کتیبه‌ای روبرو می‌شویم که تاریخ آن مربوط به دوران فتحعلی قاجار می‌باشد و سـال ۱۲۱۸ ه. ق را بر ما نمایان می‌سازد که این تاریخ مربوط به تزئینات کاشی کاری قسمت ورودی مسجد می‌باشد. در سمت چپ داﻻن ورودی مسجد چهلستون‌های عظیمی به چشم می‌خورد که طاق‌ها و ستون هـای آجـری آنجالب و متنوع است. اگرچه اغلب تعداد ستون‌ها در آن‌ها به چهل نمی‌رسد، ولی هریک از این شبستان هـا به فضاهایی چهل ستونی معروف می‌باشند و مربوط به پادشاهان آل مظفر از قرن هشتم هجری می‌باشــد. وسـعت این فضا مساحتی بالغ بر ۱۰۴۰ متر مربع می‌باشد که ستون‌های آن اکثرا مقطعی دایره شــکل دارنـد و بـا تزئیناتـی آجری و برجسته به چشم می‌آیند. عمدهٔ ستون‌ها مقطعی مربع شکل دارند که در داخل آن‌ها اغلب ستون هـای اصلی با مقطع دایره‌ای موجود است.
پنجره‌های مشبک شش ضلعی موجود در این فضا از جنس آجرند و در واقع حد واسط بین حیاط و این فضـا مـی باشند. نورگیرهای نصب شده در این مکان به صورت قائم بوده که نور به صورت غیرمسـتقیم وارد فضا مـی شـود. گچبری‌هایی که بر باﻻی پنجره‌های مشبک دیده می‌شوند حاکی از هنر دورهٔ صفوی می‌باشند. از این پنجره‌ها به عنوان محل نصب روشنایی‌های شبانه استفاده می‌کردند. در سمت راست داﻻن ورودی مسجد صفه‌های کوچکی به چشم می‌خورد که ستون‌های مدور با تزئینات گچبری دارد و مشتمل بر آثار» دوره دیلمی «از قرن چهارم هجری می‌باشد. با ورود به حیاط اصلی مسـجد با چهار ضـلع شرقی، غربی، شمالی و جنوبی روبرو می‌شویم که مختصرا به شرح هر کدام از اضلاع می‌پردازیم:
١– ایوان جنوبی صفه صاحب این ضلع از مسجد که در سمت چپ داﻻن ورودی قرار دارد در واقع محل ساختمان‌های اساسی و اصـلی مسجد که مربوط به دورهٔ سﻼجقه و قرن پنجم ه. ق می‌باشد. ایوان جنوبی مسجد،» صفه صاحب ، کتیبه‌هایی به تاریخ ۸۸۰و ۹۳۸ و ۱۰۷۰ دارد. ابعاد این ایوان ۱۲ در۱۲ متر با پوشش گهواره‌ای است و سقف آنکه از مقـرنس هـای درشت ترکیب شده در اواخر قرن ٩ ه. ق توسط حسن بیک آق قویونلو مرمت و نوسازی شده، همچنین دو مناره ۳۵ متری طرفین این ایوان به همراه ازاره‌ها و کف با سنگ‌های مرمر ظریف هم ظاهرا در زمـان وی بنا شده‌اند. کاشی کاری‌های معرق و برجستهٔ این ایوان به خاطر مقارن بودن تجدید ساخت قسمتی از آن با دورهٔ صفویه از زیبایی در خور توجهی برخوردار است. پنجره‌های مرمرین این ایوان جزء قسمت‌های نفیس آن به شمار می‌رود. در بین مقـرنس‌های ایوان کتیبـه هـای متعددی ثبت شده که قدیمی‌ترین آن‌ها باز هم متعلق به زمان اوزون حسین و اصلاحات زمـان وی می‌باشد. کتیبه حمدﷲ و صلوه علی… «در یک قطعه مثلث شکل، بر سقف ایوان و در میان مقرنس‌های طاق به خط ثلث سفید معرق بر زمینهٔ ﻻجوردی نوشته شده است و تاریخ ۸۸۰ ه. ق بر روی آن حک شده است که بـر طبـق نظــر گروهی از باستان‌شناسان اصﻼحات ایجاد شده در زمان» اوزون حسن در تغییر وضعیت معماری سـلجوقی خیلـی بیشتر از پادشاهان عصر صفوی بوده است.
کتیبهٔ کاشی کاری زیر مقرنس‌ها به خط ثلث سفید معرق بر زمینهٔ ﻻجورد مورخ ۹۳۸ ه. ق می‌باشد. این کتیبه مربوط به دورهٔ شاه طهماسب است که در قسمت آخر آن دو سطر به خط نسـتعلیق سـفید بـر زمینـهٔ کاشی ﻻجوردی بیتی از حافظ و عبارت بعمل الفتیه یوسف بن تاج الدین بنا اصفهانی نوشته شده است. در طی قرنهای متمادی بخش‌های زیادی از ایوان آسییب دیده که خوشبختانه در دوره‌های اخیر مورد مرمت و حفاظت قرار گرفته است. در آخرین دورهٔ تعمیرات کاشی کاری ایوان قسمتی از نمای سلجوقی که مشابه نمـای ایـوان شـرقی بـوده آشکار شده که شامل طاق نماهایی است که به ستون‌های کوچک ٨ گوش محدود می‌شـوند. در بخش هـایی از طاق نما‌ها آثاری از گل پخته مشاهده شده که می‌توان آن را به دوره ی ایلخانان نسبت داد. ایوان از سه طرف، از طریق درگاه‌هایی به» گنبدخانه نظام الملک و در شبستان مجاور آن منتهی می‌شود. گنبدخانه نظام الملک یا گنبد خاکی این بنا با طرح مربع و ابعادی بالغ بر ۵/۱۴ متر و با مساحت ۲۱۰ مترمربع می‌باشد که متشکل از دیوار جنوبی و پایه‌ها هر پایه متشکل از ۴ نیم ستون به هم چسبیده است و بخش انتقالی و پوشش گنبدی است که حدود سـال ۴۷۳ ه. ق توسط» خواجه نظام الملک وزیر معروف ملکشاه سلجوقی بنـا گردید و با اینکه الحاقاتی در زمـان هـای مختلف برای ایوان و تزئینات آن در نظر گرفته شده باز هم اصالت خود را به طور کامل حفظ کرده است. گنبدخانه از بناهای دیگر مجزاست و حداقل از سه طرف آزاد است گنبد حدود ۳۴ متر ارتفاع دارد و از نوع بیضـی وار یا تخم مرغی بوده که بر فضای گنبدخانه‌ای مربعی استوار شده و در ارتفاع ۱۷ متری آن با استفاده از عناصری تبدیلی موسوم به سرتیغ ٢ تایی به مقطعی ٨ ضلعی و سپس توسط عناصری قوس گونه به مقطعی ۱۶ ضلعی تبدیل و نهایتا مقطع دایره‌ای گنبد بر روی آن استوار شده است. انتقال سطح مربع به دایره در این گنبد بوسیله ترنبـه‌ها و سپس طاق‌های کوچک زیبایی صورت گرفته که در باﻻی طاق‌های کوچک کتیبهٔ کمربندی بنا قرار گرفته که حکایت از فرمان ملکشاه سلجوقی برای ساخت این مکان زیر نظر خواجه نظام الملک دارد. بنا به گفته‌های قبلی برخی ساخت گنبد را به سال ۴۷۳ ه. ق نسبت می‌دهند اما قدر مسلم آنست کـه این گنبـد در فاصله زمانی ۴۶۵ تا ۴۸۵ ه. ق ساخته شده است. پوشش گنبد به قطر دهانهٔ ۵١ متر به شیوهٔ باریکه طاق و به صورت یک پوسته برپا شده است.
٢- ایوان غربی صفه استاد (این ضلع از مسجد روبروی داﻻن ورودی واقع گردیده که جزء مهم‌ترین و جالب‌ترین اضﻼع مسجد به شمار مـی آیـد که اساس آن سلجوقی بوده و در اوایل قرن ۶ هجری ساخته شده است و مقرنس کاری‌های درشت و زیبای سقف آن بسیار چشمگیر است که در اوایل قرن ۱۲ ه. ق همزمان با سلطنت شاه سلطان حسین صفوی زیبایی آن با کاشی و خطوط بنایی صدچندان شده است. دو شبستان بزرگ و کوچک نیز از قرن ٩ هجری به جای مانده که در جنوب این ایوان قرار دارد. در قسمت شمالی این ایوان نیز دو شبستان دیگر یکی زمستانی و دیگری تابستانی وجود دارد. داخل گنبـد تزئیناتی از نـوع مهرهای گچی دیده می‌شود که مابین آجرکاری‌ها کار شده است و در ضلع جنوبی گنبد خانه محرابی کاشیکاری که مربوط به دوره آل مظفر است، قرار دارد که احتماﻻ به جای محرابی از دوره سلجوقی ساخته شده است.
محراب الجاتیو این محراب در قسمت شمالی شبستان ایوان غربی قرار دارد که در ابتدای ورود با سردر کاشی کاری شده و بی‌نظیر بیت الشتاء مسجد واقع در عقب ساختمان‌های ضلع غربی مسجد ساخته شده که تاریخ ۸۵۱ ه. ق را با نام عمـاد بن مظفر ورزنه‌ای از امرای لشکر سلطان محمد بایسنقری تیموری در خود دارد، روبرو می‌شویم که توسط سید محمود نقاش به گونه‌ای هنرمندانه طراحی شده است و سپس شبستان کوچکی دیده می‌شود که دارای طــاق‌های آجری متنوع است و مربوط به دوره ی مظفری می‌باشد. در جنوب و داخل این فضا که بالغ بر ۳۰۰ متر است با محراب الجاتیو مواجه مـی شویم که زیبـا‌ترین محـراب گچبری مسجد است و نام سلطان محمد خدابنده الجاتیو و وزیر دانشمند او محمد ساوی را در خود دارد. این اثر شگفت انگیز به اهتمام عضدبن علی ماستری ساخته شده و استاد گچبر آن امضای خـود را بـا عبارت عمـل حیدر بر آن نهاده است. بر طبق کتیبه گچ بری شده، سال ساخت آن مربوط به ۷۱۰ ه. ق می‌باشد. ابعاد محراب ۵/٣ در ۵/۵ متر است که سطحی معادل با ٢/۱۹ متر مربع را بر دیـواره جنوبـی فضـا، تـزئین کرده است. از ویژگی‌های این محراب مواد و مصالح کار شده در آن است، که گچِ کار شده با گذشت زمانی افزون بـر ٧ قرن هنوز هم پابرجاست. این مساله نشان دهنده استفاده از نوعی تزئین به نام کُشته بری استفاده از گچ نیمـه زنـده که با شیرابه آهکی استفاده شده است می‌باشد. تزئینات چشـمگیری بر روی محراب دیده مـی شود کـه دارای ترکیباتی بدیع و بی‌نظیر از جمله کتیبه‌های زیبا و نقوش گیاهی و سرستون نمادهایی که در کمال ظرافت و به نحو شایسته‌ای تزئین شده‌اند. بر روی محراب ٧ روش متفاوت خطاطی در ٧ فضای متفاوت و مجزا وجـود دارد کـه یافتن این فضا‌ها بر روی محراب خالی از لطف نیست. در دو طرف محراب ٢ منبر چوبی وجود دارد که نمونهٔ سمت راستی جزء قدیمی‌ترین و زیبا‌ترین منبرهای منبت کاری شده می‌باشد و سال ساخت و پرداخت آن ذکر نشده است. منبر سمت چپی مربوط به عهد صفوی می‌باشد. هردو منبر از چوب چنار ساخته شده‌اند. بر طبق مطالب قبلی شبستان بنا به دﻻیل ذیل مربوط به دورهٔ مظفری است:
١ در کتیبه محراب ذکری از بنای شبستان نشده است.
٢ به نظر می‌رسد ضلعی که محراب در آن ساخته شده دارای نقوش و تزئینات دورهٔ ایلخانی بوده که درجریـان تغییرات بعدی از بین رفته و بخش‌های باقی مانده حاکی از این ادعاست.
٣ معماری شبستان با آجر با شیوهٔ ساده و فقدان تزئینات صورت گرفته حال آنکه محراب و محـدودهٔ سابق آن دارای اندود ضخیم گچ و تزئینات زیبا بوده است. شبستان زمستانی دارالشتاء در عصر تیموریان در محل بناهایی که در حریق ۵١۵ ه. ق از میان رفتند سـاختمان هـایی برپا شد از جمله همیــن شبستان که ابعاد آن ۵۰در ۲۵ متر می‌باشد. در حین ورود به این شبستان زمستانی با کاشی کاری ظریفی که مربوط به دورهٔ جانشینان تیمور در قرن ٩ هجری می‌باشد روبرو می‌شویم تاریخ سردر مربوط به ۸۵۱ ه. ق و ایام دولت سلطان محمد بایسنقر تیموری است و توسط عمادبن مظفر ورزنه‌ای ساخته شده است. کتیبه به خط ثلث سفید معرق بر زمینهٔ ﻻجوردی و به خط سید محمود نقاش است. در قسمت فوقانی آن به خط بنایی مشبک آجری بر زمینهٔ ﻻجوردی نوشته شده است.
قال النبی: انا مدینه العلم و علی باب‌ها . در قسمت باﻻیی ستون در دو طرف سردر مشرف به صحن به خط ثلث سفید معرق بر زمینهٔ ﻻجوردی نوشته شده: قال النبی(ع ) الصلوه عمادالدین این شبستان در پشت شبستان محراب الجاتیو قرار دارد که نوعی سرسرا برای شبستان اخـیر است و پشت ایوان غربی تا معبر جنوب غربی مسجد واقع شده است. از همین فضا و از طریق در کوتاهی وارد این فضا بـه نـام بیـت السیف ـ بیت الشتاء خانه تابستانی و زمستانی می‌شویم و همانطور که شایسته یک شبستان زمستانی است، کـف آن پائین‌تر است. سقف این قسمت با ۱۸ طاق دارای زوایای برجسته که بر دو صف ستون‌های مربع قطـور سـوار است. نور از طریق طاق و از بین سنگ‌های مرمری که در مرکز آن‌ها قرار دارد وارد فضا می‌شود.
این ایوان با طرح مستطیل در قسمت شرقی مسجد با طاق گهواره‌ای به طول و عرض ۱۰ در ۱۰ متر قـرار دارد کـه از ساخته‌های دورهٔ سلجوقی است و در قرن ٨ و ١١ قسمت‌هایی از آن تزئین شـده است. دو ضلع شـرقی و غربی ایوان، دارای طاق نماهای دو طبقه‌ای بوده که بخش‌هایی از آن‌ها نیز ویران شده است. جنس آن‌ها از آجـر بوده و مربوط به دورهٔ سلجوقی می‌باشند. طاق نماهای پائینی موجود حاوی کتیبه‌های تاریخی می‌باشد. کتیبه‌های تاریخی ایوان در دو حاشیهٔ بزرگ با کاشی معرق نوشته شده که اول در زیر طاق دهانهٔ ایوان مربوط به شاه محمد آل مظفر و مورخ ۷۶۸ ه. ق و دومی مربوط به اشرف افغان و مورخ ۱۱۹۳ ه. ق است که در وسط دیوار ایوان نوشته شده است. کتیبهٔ نخست جزء چند جملهٔ اول و آخر آن، باقی فرو ریخته است البته با تﻼش هـای فراوانی بازسازی شده است. کتیبهٔ دیگر مربوط به زمان شاه سلیمان صفوی مـورخ ٣٩٠١ و بـه خـط محمـد حسـن بـن محمدرضا امامی می‌باشد. ایوان دارای داﻻن سقف دار دو طبقه با پوششی کوتاه است که عرض هرکدام با جرزهای قطور آجری به ۵ متر می‌رسد.
این ایوان بوسیلهٔ مدخلی به عرض ۵ متر و عمق ۵/٢ متر به شبستان پشت سر آنکه محراب اصلی در آن واقع است راه می‌یابد. بر دیوار جنوبی ایوان، محراب مرمری با لوحه و کتیبه‌های از سنگ یکپارچه بـه خـط ثلث برجسته مورخ ۹۹۲ به قلم» نظام اصفهانی «نصب شده است. این ایوان، از طریق درگاه‌های جانبی با شبستان‌های مسجد در ارتباط است. شبستان به طول و عرض ۱۹ در ١١ متر شرقی ـ غربی ساخته شده و بـا پوشش هـای خالی مسقف شده است. محراب شبستان دارای کتیبــه‌ای تـاریخی بـه مـورخ ٨٧٧ ه. ق و به خط» علـی کوهیار ابرقویی «است. اسامی سازندگان محراب، شمس بن تاج و فخر بن الوهاب شیرازی بنا «است که نام آن هـا در ســقف ایوان نیز تکرار شده است. اسپر این ایوان دارای تزئیناتی به خط بنایی بر زمینهٔ آجری است که متن آن، تکرار عبارت یـا ستار است. در شمال شرقی ایوان یک صحن دیگر وجود دارد و فضای آن مدرسه‌ای مظفری بوده که بـه مدرسـه عمر «شناخته می‌شود. این مدرسه در زمان» شاه محمود مظفر توسط مرتضی فرزند حسن عباسی زینبی سـاخته شده و وجه تسمیهٔ آن به عمر، مبتنی بر روایتی است که مدرس اینجا» عمربن عبدالعزیز عجلـی «از آل ابـی الف بوده است.
۴– ایوان شمالی صفه درویش در شمالیترین بخش مسجد، با صفهٔ درویش به ابعاد ٨ در ۵/۱۹ متر با پوشش گهواره‌ای روبرو می‌شـویم ایــن ایوان یا صحن جزء کم عرض‌ترین و عمیق‌ترین ایوان‌های مسجد به شمار می‌آید و ساخت آن مربوط به دورهٔ سلجوقی بعد از سال ۵١۵ ه. ق بوده، زمانی که ایوان سرسرا، مدخل اصلی مسجد بوده که از طریق دری که در انتهای هشتی مربع ضلع شمالی ایوان واقع است و در دو طرف پلکان‌هایی که وجود داشته می‌توانسـتند وارد آن شـوند و سپس صحن اصلی مسجد را داخل شوند. اما در دوره ی آل مظفر بین این ایوان و گنبدخانه، شبستانی تعبیــه مـی شود که ستون دار بوده است که با این اتفاق عملکرد قبلی کاملا از بین رفته و شاید دلیل اینکه شاه سلیمان صفوی تمام قسمت‌های این ایوان از جمله تزئیناتش را تغییر داد به این خاطر باشد.
در ایوان قطعه سنگ مرمری یکپارچه‌ای دیده می‌شود که بسیار نفیس است و در انتهای آن نصب شده و خطوط و نقوش بسیار زیبایی بر روی آن حجاری شده است. در کنارهٔ شرقی ایوان سنگ مثلث شکل وجود دارد که و‌تر آن دقیقا به جهت شمال ـ جنوب طراحی گردیده و در روزهای آفتابی از این وسیله به عنوان ساعت آفتابی استفاده می‌کردند و بوسیلهٔ آن اول وقت شرقی جهت اقامه نماز ظهر کامﻼ قابل فهم بوده است. اما وجود پنجره‌ای مرمری به ابعاد ۵/٢ در ۵/١ متر در قسمت شاه نشین ایوان زیبایی ایوان را صدچندان نموده و در واقع اتصالی بین شبستان ستون دار به ایوان و صفه برقرار کرده است. گنبدخانهٔ تاج الملک برطبق کتیبهٔ موجود در گنبدخانه این قسمت از مسجد در سال ۴۸۱ ه. ق توسط ابوالغنـایم تاج الملـک «وزیـر ملکشاه و رقیب نظام الملک ساخته شده احتماﻻ در رقابت با ساخت گنبد نظام الملک که حاصل آن گنبدی است که از نظر ساخت و اجرا در نوع خود نمونه‌ای بی‌نظیر است. گنبد بر روی پایه‌ای با طرح مربع سـاخته شـده کـه ابعاد آن ۱۰ در۱۰ متر بوده و نحوهٔ ترکیب بندی پایه، منطقه انتقالی و پوشش گنبدی به نحوی انجام شده که نگاه بیننده را به سوی تیزهٔ گنبد می‌کشاند و حالتی یکدست و زیبا به آن بخشیده است. ضخامت بدنـه گنبد در هـر قسمت متغیر بوده و روزنه‌هایی نیز در آن تعبیه گردیده است. با دیدن دقیق‌تر گنبد خانه ایــن گونه احساس مـی شود که در اصل بنایی مستقل بوده که از هر وجه سه درگاه طاقی به بیرون ایوان داشته است اما با تحقیقات دقیق‌تر مرمت گران بنا محققان ایتالیایی دلیل اصلی به خاطر فقدان راه پله‌های ارتباطی میان جرز‌ها گنبدخانه حـداقل از یک جانب یا بنای عظیم دیگری در ارتباط با این بوده و تنها راه دسترسی به باﻻی گنبدخانه از طریق ایـن قسـمت بوده است.
برای دسترسی به شبستان مظفری تنها از طریق اضﻼع جنوبی و شرقی آن می‌توان کمک گرفت. کتیبه‌های آجری داخل گنبدخانه با خط کوفی و تزئینات گچی زیبائی خاصی را به فضا بخشـیده‌اند و این در شرایطی است که تزئینات اصلی فضای داخلی گنبدخانه نیز زیبایی خاص خود را دارا می‌باشند. طاق نما‌ها و تزئینات آجری نمای بیرونی نیز با تدبیر خاصی نماسازی شده است. اما کتیبهٔ تاریخی بنا به صــورت کمربندی در زیر پوشش گنبدی با آجر اجرا شده و متن آن بعد از آیهٔ ۳۲ از سورهٔ هفتم است و در زیر آن ۳۲ اسم جلاله به خط کوفی ساده با آجر و در حاشیه دوره داخل بنا نیز آیات قرآنی نوشته شده است. واقعهٔ آتش سوزی مسجد در سال ۵١۵ ه. ق و در چهارمین سال سلطنت محمود سلجوقی ملقب بـه مغیث الــدنیا و بـه دسـت اسماعیلیه مسجد جمعه، کتابخانه نفیس مسجد دچار سانحهٔ آتش سوزی گردید. ابن اشیر از علمای شافعیه در سـال ۵۵۵ ه. ق اشاراتی به این واقعه دارد که بدین مضمون نوشته شده است. در سال ۵١۵ ه. ق یک هفته پیش از حریـق، یک قصر سلطنتی و سپس مسجد جامع که از باشکوه‌ترین و زیبا‌ترین مساجد جامع آن عصـر بـوده، سـوخت و معلوم گردید، بنای مزبور به دست باطنیان آتش گرفته است. آنچه که در آتش سوزی در مسجد جامع سوخته، مشتمل بر توابع مسجد یعنی ابنیه‌هایی مانند آموزشگاه‌ها، صومعه‌ها، مهمانخانه‌ها، مخزن‌ها و کتابخانـه معروفـی کـه فقط فهرستی از محتویاتش در سه جلد قطور تنظیم شده است.
منظره مسجد پس از آتش سوزی اینگونه توصیف شده است: در هر یک از اضلاع شمالی و جنوبی فضای وسیع و بناهای مسقف دار برپا بوده و به جزء دو گنبد نظام الملک و تاج الملک که پابرجا مانـده انـد در دو ضـلع شـرق و غرب جز آثار سوخته و تلی از خاک چیزی دیگری باقی نمانده است . پس از این سانحه تجدید بنای مسجد شروع می‌شود و به جای ساختمان‌های از بین رفته بناهایی مانند ایوان‌های ۴ گانه و نماهای اطراف صحن و شبستان هـا و چهلستون پایه گذاری شد. در طی چند قرن بعد از آن این مسجد بتدریج تکمیل و تزئین گردید و به ایــن ترتیـب نقشهٔ ساختن مساجد ۴ ایوانی و اساس ساختن مساجدی دارای این سبک در قرون بعد پای ریزی شد.